صنعت ساختمان در تهران که هر سال با شروع فصل گرما رونق می‌گرفت، امسال با تحولاتی بی‌سابقه روبه‌رو شده است. اخراج گسترده کارگران غیرمجاز، به‌ویژه اتباع افغان، از اوایل زمستان ۱۴۰۳ آغاز شد و در بهار ۱۴۰۴ شدت گرفت. کارگران افغان که به دستمزدهای پایین‌تر و نبود بیمه شهره بودند، حالا جای خود را به کارگران ایرانی داده‌اند که دستمزدهای بالاتری طلب می‌کنند. به عنوان مثال، دستمزد ساده‌ترین کار ساختمانی، مانند تخلیه مصالح و چیدن آن‌ها در کارگاه، برای کارگران ایرانی به بیش از یک میلیون تومان در روز رسیده است؛ در حالی که سال گذشته این کار با ۸۰۰ تا ۹۰۰ هزار تومان توسط کارگران ایرانی و حتی ۶۰۰ تا ۷۰۰ هزار تومان توسط کارگران افغان انجام می‌شد.

میدان‌های خالی، کارگران منتظر

میدان‌ها و چهارراه‌های تهران که زمانی محل تجمع کارگران فصلی بود، حالا خلوت‌تر از گذشته‌اند. در میدان انقلاب، تعداد اندکی کارگر در ساعات اولیه صبح منتظر کارفرما هستند. اکثر آن‌ها نه‌چندان جوان‌اند و ابزار خاصی که نشان‌دهنده مهارت باشد همراه ندارند. امیر، یکی از این کارگران که هر روز از باغستان به تهران می‌آید، می‌گوید: «برای یک روز کار، یک میلیون تومان می‌خواهم. کرایه راه و ناهار هم از جیب خودم می‌رود، اما معلوم نیست کار گیرم بیاید.»

در نزدیکی میدان رسالت هم وضعیت مشابه است. کارگران روزمزد بدون سایه‌بان یا جایگاه مشخص، از سحرگاه منتظر کار می‌مانند. مرتضی، کارگری درشت‌هیکل از فشافویه، برای جابه‌جایی مصالح بین طبقات یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان دستمزد می‌خواهد. او می‌گوید: «تا ظهر صبر می‌کنم، اما اگر کار گیر نیاید، هزینه رفت‌وآمد و ناهارم هدر می‌رود.»

افزایش دستمزدها از ساده تا ماهر

افزایش دستمزدها تنها به کارگران ساده محدود نشده و به مشاغل ماهر مانند سنگ‌کاری، آرماتوربندی و گچ‌کاری نیز سرایت کرده است. استادکاران می‌گویند کمبود کارگر ساده، به‌ویژه پس از خروج کارگران غیرمجاز، باعث افزایش دستمزدها شده است. این در حالی است که سرعت ساخت‌وساز در تهران، به‌ویژه پس از ۱۲ روز تنش‌های اخیر، کاهش یافته و قیمت مسکن همچنان ثابت مانده است. افزایش دستمزدها در کنار رکود کنونی، یکی از عوامل کلیدی در تعیین قیمت نهایی مسکن شده است.

اتباع غیرمجاز، مانعی برای اشتغال کارگران ایرانی

سمیه گلپور، رئیس کانون عالی انجمن‌های صنفی کارگران ایران، معتقد است که حضور گسترده اتباع غیرمجاز در سال‌های گذشته، فرصت‌های شغلی کارگران ایرانی را به شدت محدود کرده بود. او می‌گوید: «کارفرمایان برای سود بیشتر، کارگران غیرمجاز را با دستمزدهای پایین‌تر به کار می‌گرفتند. در شیراز، کارگری که ایرانی‌ها با ۵۰۰ هزار تومان انجام می‌دادند، اتباع غیرمجاز با ۳۰۰ هزار تومان قبول می‌کردند.»

به گفته گلپور، بیش از یک میلیون کارگر ساختمانی در ۳۱ استان کشور شاهد از دست رفتن فرصت‌های شغلی به دلیل حضور اتباع غیرمجاز بوده‌اند. او تأکید می‌کند که کارفرمایان انبوه‌ساز برای فرار از تعهدات قانونی مانند بیمه و ایمنی، ترجیح می‌دادند از کارگران غیرمجاز استفاده کنند. این در حالی است که اگر حداقل دستمزد و بیمه رعایت شود، کارگران ایرانی به اندازه کافی برای صنعت ساختمان وجود دارند.

چالش‌های ایمنی و حمایت‌های اجتماعی

گلپور هشدار می‌دهد که عدم رعایت حداقل‌های قانونی، کارگران ساختمانی را در معرض خطر قرار داده است. از ۲۰۰۰ نفری که سالانه در حین کار جان خود را از دست می‌دهند، بیش از نیمی از آن‌ها کارگران ساختمانی هستند. حدود ۶۰۰ هزار کارگر در صف دریافت حداقل حمایت‌های اجتماعی مانند بیمه درمان و ازکارافتادگی هستند، اما به دلیل کمبود بودجه، این حمایت‌ها به آن‌ها تعلق نمی‌گیرد. این وضعیت در کشوری که ۳۵ سال پیش قانون کار را تصویب کرده، شایسته نیست.

آینده‌ای مبهم برای صنعت ساختمان

با وجود افزایش دستمزدها و بازگشت کارگران ایرانی به بازار، رکود کنونی و هزینه‌های بالای زندگی، صنعت ساخت‌وساز را با چالش‌های جدی روبه‌رو کرده است. کمبود نیروی کار، افزایش هزینه‌ها و نبود حمایت‌های کافی از کارگران، آینده این صنعت را در پایتخت با ابهام مواجه کرده است. آیا سیاست‌های جدید برای تنظیم بازار کار و حمایت از کارگران ایرانی می‌تواند این صنعت را از رکود نجات دهد؟